به گزارش صدای شهر زهرا وجدانی: در بسیاری از کشور‌ها فناوری‌های پیشرفته به‌ویژه آنهایی که قابلیت پیوند میان علم، صنعت، اقتصاد و زندگی روزمره را دارند، به ابزاری برای بازتعریف مزیت‌های ملی تبدیل شده‌اند. فناوری نانو یکی از همین حوزه‌هاست؛ حوزه‌ای که نه‌فقط حامل نوآوری علمی بلکه واجد ظرفیت تحول در زنجیره‌های تولید، بهبود بهره‌وری، کاهش وابستگی فناورانه و خلق بازار‌های صادراتی است. نانو در جهان به‌عنوان یکی از پیشروترین حوزه‌های علمی و فناوری نقش حیاتی در توسعه صنایع نوین، ارتقای کیفیت محصولات و خلق ارزش افزوده دارد. کشور‌ها با تمرکز بر این فناوری در تلاشند تا جایگاه خود را در اقتصاد دانش‌بنیان تثبیت کنند و ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست. طی دو دهه گذشته کشورمان این پتانسیل را درک کرده و طی مسیر‌هایی نسبتاً منسجم، فناوری نانو را به یکی از اولویت‌های سیاست علم و فناوری خود تبدیل کرده است. با این حال آنچه در دهه سوم توسعه نانو اهمیت بیشتری یافته عبور از فاز “توسعه زیرساخت و تولید مقاله” و ورود به مرحله “خلق ارزش اقتصادی و اثرگذاری ملموس بر مسائل ملی” است. انتظار از نانو صرفاً حفظ جایگاه علمی یا افزایش تولیدات دانشگاهی نیست، بلکه سنجش اثر آن در رشد بازار، صرفه‌جویی منابع، ارتقاء کیفیت زندگی و گسترش رقابت‌پذیری صنعتی در کانون توجه قرار گرفته است.
تصویب سند ملی توسعه علوم و فناوری نانو در آبان ۱۴۰۱ نقطه عطفی در این مسیر به شمار می‌رود؛ سندی ده‌ساله که با هدف ایجاد یک حرکت منسجم، نظام‌مند و چندبعدی، فناوری نانو را فراتر از تولید علم محض، به عنوان ابزاری راهبردی برای توسعه صنعتی، اقتصادی و اجتماعی معرفی می‌کند. این سند افق‌هایی شامل افزایش بهره‌وری صنایع، کاهش وابستگی ارزی، توسعه صادرات و ارتقای شاخص‌های زیست‌محیطی و سلامت را دنبال می‌کند. در کنار آن، توسعه فناوری‌های میکرو نیز به‌عنوان مکملی در زنجیره فناوری‌های پیشرفته، در دستور کار قرار گرفته است. با این وجود، چالش‌هایی همچون تمرکز بازار در حوزه‌های محدود، فاصله میان پژوهش و صنعت و کمبود داده‌های اثربخشی آموزش‌ها، همچنان باقی است و نیازمند برنامه‌ریزی و اصلاح استراتژیک است.
گزارش عملکرد سالانه ستاد توسعه فناوری نانو یکی از نخستین منابع رسمی برای ارزیابی عینی میزان تحقق اهداف، سازوکار‌های اجرایی، و میزان هم‌راستایی اقدامات با اهداف کلان سند است. داده‌های رسمی نشان می‌دهد که در سال ۱۴۰۳ ایران توانسته است جایگاه خود را در تولید علم نانو در سطح جهانی حفظ کند، بازار محصولات نانو بیش از دو برابر رشد داشته و صادرات به شکل قابل توجهی افزایش یافته است.
همچنین محصولات نوآورانه و با قابلیت ثبت اختراع بین‌المللی، گواهی بر بلوغ فناوری در کشور است. علاوه بر موفقیت‌ها چالش‌های جدی مانند تمرکز بازار در چند حوزه محدود، فاصله میان پژوهش‌های دانشگاهی و تجاری‌سازی، کمبود سرمایه‌گذاری خصوصی و نقص در داده‌های اثربخشی آموزش و اشتغال‌زایی را نیز نمایان کرده است. این موانع ضرورت بازنگری و اصلاح سیاست‌ها را بیش از پیش آشکار می‌سازد.
در این گزارش ابعاد گوناگون عملکرد این حوزه از جایگاه علمی ایران در جهان گرفته تا توسعه بازار، صادرات، محصولات نوآورانه سازوکار‌های حمایتی و پیامد‌های اقتصادی و اجتماعی فناوری نانو را در سال ۱۴۰۳ را بررسی خواهیم کرد.
تولید علم نانو تثبیت جایگاه جهانی با تمرکز بر کیفیت
ایران در سال ۲۰۲۴ میلادی (۱۴۰۳) با ۱۰۸۶۰ مقاله نانو ثبت‌شده در Web of Science توانست جایگاه ششم جهان را حفظ کند. این رقم، معادل ۴.۲ درصد کل مقالات نانو دنیا است و در عین حال ۱۸.۵ درصد از کل تولیدات علمی کشور را شامل می‌شود. تثبیت این موقعیت در بین قدرت‌های علمی جهان مانند چین، آمریکا، هند و کره جنوبی نشانه‌ای از استمرار تلاش ساختاریافته علمی در این حوزه است.
فراتر از کمیت کیفیت مقالات نیز در حال ارتقاء است. در سال ۲۰۲۴، ۴۶۱۵ مقاله نانو ایران در مجلات Q۱ منتشر شد که با وجود کاهش دو درصدی نسبت به سال قبل سهم آن از کل مقالات ایرانی رشد کرده است. همچنین ایران در شاخص h-index پنج‌ساله جایگاه دوازدهم جهان را کسب کرده که نشان‌دهنده بهبود در میزان تأثیرگذاری پژوهش‌های نانو است.
این آمار‌ها بیش از آنکه حاصل یک روند مقطعی باشند، بازتاب سیاست‌هایی، چون حمایت از انتشار در مجلات با ضریب تاثیر بالا، هدایت پایان‌نامه‌های دانشجویی به سمت پژوهش‌های نانویی و تعاملات بین‌المللی علمی گسترده‌تر است. با این حال توجه به عمق کاربردی این تولیدات و ارتباط مستقیم آنها با چالش‌های واقعی کشور هنوز جای کار دارد.
مسیر رشد تجاری‌سازی در صنایع نانو از مقاله به محصول
حرکت از پژوهش صرف به سوی محصول‌محور شدن یکی از مولفه‌های کلیدی سند توسعه نانو بوده است. بررسی داده‌های رسمی نشان می‌دهد که این مسیر در سال ۱۴۰۳ شتاب بیشتری گرفته است. بر اساس گزارش ستاد نانو حجم بازار محصولات نانو ساخت ایران به ۶۱۸ هزار میلیارد ریال رسید؛ رقمی که نسبت به سال ۱۴۰۱ بیش از ۱۰۲ درصد رشد را تجربه کرده است.
بیش از ۴۳۸ شرکت دانش‌بنیان در این بازار فعال هستند که سهم عمده‌ای از آنها در حوزه‌های نانوپوشش، ساخت‌وساز، تجهیزات صنعتی، سلامت و محیط زیست متمرکز شده‌اند. ۹۰.۸ درصد از فروش این بازار در داخل کشور و ۹.۲ درصد آن از محل صادرات تأمین شده است. صادرات محصولات نانوی ایرانی در سال ۱۴۰۲ به ۱۴۵.۱ میلیون دلار رسید که نسبت به سال قبل تقریباً دو برابر شده است.
ترکیب بازار همچنان تحت سلطه نانوپوشش‌ها (۴۱ درصد سهم بازار) و مصالح ساختمانی (۳۴.۷ درصد) است. این تمرکز هم نشانه‌ای از بلوغ برخی فناوری‌ها در حوزه صنعتی است و هم یادآور نیاز به تنوع‌بخشی و گسترش به سایر حوزه‌های اولویت‌دار مانند انرژی، کشاورزی و فناوری‌های زیستی است.
محصولات منتخب با قابلیت‌های جهانی
یکی از بخش‌های جالب‌توجه در گزارش سال ۱۴۰۳ معرفی فهرستی از محصولات نانویی با سطح نوآوری بالا است که برخی از آنها از قابلیت ثبت اختراع بین‌المللی برخوردارند. از جمله:
• نانوابرباتری اسید-سرب با شبکه گرافنی پیوسته که بهبود چشمگیری در چگالی انرژی و دوام دارد.
• نانوجاذب گرانولی حذف آرسنیک از آب با قابلیت استفاده در pH خنثی و کارایی ۳ برابر بالاتر از نمونه‌های تجاری.
• رادیوداروی Technetium-۹۹m Tilmanocept برای تصویربرداری دقیق غدد لنفاوی در درمان سرطان.
• نانوحباب‌های درمانی برای عبور از سد خونی مغزی و درمان آلزایمر که ترکیب امواج فراصوت متمرکز با فناوری نانو را بکار می‌گیرد.
این نمونه‌ها نشان می‌دهند که فناوری نانو در ایران در حال خروج از حوزه عمومی و حرکت به سمت صنایع دقیق، حساس و نیازمند استاندارد‌های سختگیرانه است.
اثربخشی اقتصادی و اجتماعی از صرفه‌جویی ارزی تا توسعه منطقه‌ای
گزارش ستاد نانو نشان می‌دهد که در فاصله سال‌های ۱۳۹۴ تا ۱۴۰۲ مجموعه محصولات نانویی باعث ۸۵۴ میلیون دلار صرفه‌جویی ارزی شده‌اند. این صرفه‌جویی عمدتاً به دلیل تولید داخلی نانوکاتالیست‌ها، نانوداروها، فیلتر‌های صنعتی، عایق‌های حرارتی و آجر‌های نسوز نیروگاهی بوده است. علاوه بر این تولید داخلی نانودارو‌هایی مانند “سینادوکسوزوم”، “پکلینب” و “پادینکس” که در درمان سرطان کاربرد دارند، امکان دسترسی گسترده‌تر بیماران ایرانی به دارو‌های پیشرفته و کاهش وابستگی به واردات را فراهم کرده‌اند. طبق این گزارش، این دارو‌ها نقش قابل‌توجهی در کاهش هزینه‌های بیمه سلامت (حدود ۱۴۰۰ میلیارد تومان) و کاهش هزینه‌های انرژی (۴.۷۰۰ میلیارد تومان) ایفا کرده‌اند.
در حوزه کشاورزی استفاده از نانوکود‌های آهسته‌رهش و فناوری نانوحباب‌ها موجب کاهش ۴۰ درصدی مصرف انرژی، افزایش ۱۲ درصدی تولید گلخانه‌ای و کاهش هزینه تأمین آب آشامیدنی سالم شده است.
سرمایه‌گذاری بلندمدت در نیروی انسانی
نهادسازی در حوزه علم و فناوری بدون تربیت نسل‌های آینده امکان‌پذیر نیست. ستاد نانو در این حوزه نیز برنامه‌های گسترده‌ای را دنبال کرده است. بر اساس آمار رسمی:
• بیش از ۱.۲ میلیون دانش‌آموز از سال ۱۳۸۶ تا کنون آموزش نانویی دیده‌اند.
• ۱۵ دوره المپیاد دانش‌آموزی نانو برگزار شده است؛ تنها در سال ۱۴۰۳بیش از ۴۰ هزار نفر در آن شرکت کرده‌اند.
• ۸۳ دوره آموزشی عمومی ۸۵ رویداد دانشجویی و ۱۴۸ آزمایشگاه عضو شبکه توانا و نانو فعال بوده‌اند.
در سطح دانشگاهی نیز حدود ۴۹۰۰۰ پایان‌نامه و طرح پژوهشی مرتبط با نانو به ثبت رسیده و ۱۵ دانشگاه از جمله تهران، شریف، امیرکبیر و علم و صنعت بیشترین حجم حمایت مالی پژوهشی را دریافت کرده‌اند. با این حال سنجش اثربخشی بلندمدت این آموزش‌ها نیازمند داده‌هایی درباره اشتغال، راه‌اندازی کسب‌وکار و ماندگاری در حوزه تخصصی است که در این گزارش ارائه نشده است.
اکوسیستم نوآوری ابزار‌های حمایتی و زیربنای فناورانه
برنامه‌هایی مانند “آکام” برای شتاب‌دهی استارتاپ‌های نانو، سکو‌های “آیکن” برای توسعه فناوری در مقیاس نیمه‌صنعتی و رویداد‌های “کافه سرمایه” برای پیوند بین فناوران و سرمایه‌گذاران گام‌هایی عملی برای توانمندسازی فناوران بوده‌اند.
در سال ۱۴۰۳ این زیرساخت‌ها منجر به پذیرش بیش از ۱۳۰ کسب‌وکار در فرآیند‌های حمایت از تجاری‌سازی و جذب بیش از ۴۳ میلیارد تومان سرمایه‌گذاری مشترک شده‌اند. اگرچه هنوز فاصله‌ای میان مرحله فناوری اولیه و ورود موفق به بازار وجود دارد، اما این ابزار‌های حمایتی به نهادسازی زیست‌بوم کمک کرده‌اند.
یک مسیر باثبات با نیاز به تعمیق
سال ۱۴۰۳ را می‌توان سال تثبیت مسیر نانو در ایران دانست. تثبیت جایگاه علمی، حرکت به سمت نوآوری، توسعه بازار داخلی و آغاز جدی صادرات همگی نقاط قوت مهم این دوره‌اند. در عین حال برای عبور به مرحله توسعه پایدار چالش‌هایی نیز وجود دارد:
۱) تنوع محدود بازار و تمرکز بالا در برخی حوزه‌ها
۲) شکاف بین پژوهش و ثبت اختراع
۳) نیاز به سرمایه‌گذاری خصوصی قوی‌تر
۴) نبود داده‌های شفاف درباره نرخ بازگشت سرمایه انسانی
با در نظر گرفتن این فرصت‌ها و محدودیت‌ها می‌توان گفت که فناوری نانو در ایران نه فقط یک موفقیت تاکتیکی بلکه پتانسیلی استراتژیک برای دهه آینده به شمار می‌رود؛ مشروط به آنکه ادامه مسیر با نگاه داده‌محور، توسعه‌یافته و اولویت‌سنجی دقیق همراه باشد.
فرا رسیدن زمان تصمیم‌های بزرگ
بررسی عملکرد فناوری نانوی ایران در سال ۱۴۰۳ نشان می‌دهد که این حوزه به مرحله‌ای از بلوغ رسیده که می‌تواند همزمان نقشی علمی، اقتصادی و اجتماعی ایفا کند. حفظ جایگاه ششم در تولید علم نانو در جهان، رشد دو برابری بازار داخلی، افزایش محسوس صادرات، توسعه محصولات نوآورانه و گسترش ابزار‌های حمایتی از جمله موفقیت‌های برجسته این دوره‌اند. همچنین صرفه‌جویی ارزی، ارتقاء بهره‌وری کشاورزی، کاهش هزینه‌های سلامت و شکل‌گیری زیست‌بوم نوآوری شواهدی از اثر فناوری نانو بر زندگی واقعی مردم و اقتصاد ملی هستند.
در مقابل تمرکز بازار بر چند حوزه خاص، شکاف میان پژوهش و تجاری‌سازی، کمبود سرمایه‌گذاری خصوصی و نبود داده‌های اثربخشی نیروی انسانی از چالش‌هایی‌اند که تداوم رشد این حوزه را با ابهام مواجه می‌سازند. مسیر پیش‌رو نیازمند بازطراحی سیاست‌های حمایتی، تقویت پیوند میان دانشگاه و صنعت و نیز اصلاح نگاه صرفاً آماری به موفقیت‌های فناورانه است.
فناوری نانو امروز در نقطه‌ای ایستاده که ظرفیت تبدیل‌شدن به یک مزیت استراتژیک ملی را دارد؛ اما این گذار نیازمند عزم، هماهنگی و تصمیم‌هایی جسورانه است. آیا وقت آن نرسیده است که نانو از یک اولویت علمی به یک اولویت ملی در سیاست‌گذاری کلان اقتصادی و صنعتی بدل شود؟ و چه زمانی قرار است همه ظرفیت‌های نانو، نه فقط روی کاغذ بلکه در زندگی واقعی مردم دیده شود؟
انتهای پیام/
Source link
